After our Angkor Silk Farm visit, we were driven to the Siem Reap War Museum, our final destination for the day. It was about to close when we arrived, but a former soldier, himself wounded during the war, still toured us around the place. Here are some of the photos I took:
Kuwento ni Tom ang Cubao 1980 ni Tony Perez – si Tom na nakatira sa Pradyek 4, sikstin, laking-Cubao, nasa seken yir. Maririnig natin sa kabuuan ng nobela ang tinig ni Tom na nasa-panahon at nasa-lokasyon, kolokyal, at may pagmamalay (at kawalang-malay din) sa mga bagay sa kaniyang paligid at sa sarili niyang karanasan.
Nagsisimula ang salaysay sa paglalarawan ni Tom sa Cubao gaya ng isang pusang lokal at kung paanong kapag gabi, libog na libog ito. Sa kaibigan niyang si Butch natutuhan ni Tom kung paano manghanting ng bakla, ng anila’y “sward.” Sa Nasyonal nahanting ni Butch si Hermie, mukhang disente, na pinakain siya sa Pas Puds bago iniuwi sa apartment nito sa Banahaw. Pagtagal-tagal, naging magsiyota sina Butch at Hermie.
Si Sonny ang unang karanasan ni Tom sa sward. Katulong si Sonny ni Rick, na kaibigang bakla naman ni Hermie at may-ari ng parlor sa seken plor ng Parmers. Doon sila sa likod ng siyap ni Rick, at matapos patayin ang ilaw, inalisan si Tom ng brip at saka siya dinilaan sa iba’t ibang bahagi ng kaniyang katawan. Matapos labasan si Tom sa bunganga ni Sonny, ito naman ang nagsalsal at tumilapon sa dibdib ni Tom ang aniya’y “parang basang sampal.” Beinte lang ang ibinigay ni Sonny, “di big-taym,” lalo pa’t wala nang pasine’y wala pang pakain. Bumili si Tom ng dyambo hat dog at Sprayt, tses-otsentay singko. Masarap sanang manood ng sine o tumambay pagkatapos, pero gabi na kaya’t umuwi na lang siya at gumoli.
Kasama ni Tom sa bahay ang ema niya, ang kuya niya, sina Popo at Kit (ang dalawa niyang nakababatang utol), ang Tiya Deling niya at ang anak nitong si Det. Kuya niya ang nagbibigay kay Tom ng alawans, dos pesos araw-araw. Ito rin ang madalas na nangangaral sa kaniya, at nagsasabing buwisit sa buhay ang mga sward at sa impiyerno ang bagsak kapag pumatol sa gaya nito. Tinigasan siya ulit sa alaalang ito kaya nagsalsal siya nang pinipilit isipin ang mga tsikas, lalo na si Amelia Contreras, kaklase niya. Nang nilabasan siya, naisip niya si Sonny at ipinagdasal na huwag naman sana siyang mahawa rito.
Unti-unti, napansin ni Tom na hindi siya nag-iisa, maraming iba pang kolboy sa Cubao. Pero siya lang ang hindi nagpapalit ng pangalan, panay peke ang pakilala ng iba. Si Butch, Butch din ang pakilala kay Hermie, dahil nga magsiyota na sila, at ibinibili siya ng iba’t ibang gamit gaya ng bago niyang Seiko didyital. Si Tom naman, hindi raw kaya iyon, dahil pagkatapos sa isang sward, hindi na niya ito pinapansin kahit magpahanting ulit. Iyon ang gusto niya sa hinahanting – hindi kilala, puwedeng iwan kahit kailan. Pero naisip niya minsan, nang maalala ang mga pangaral ng kuya niya, na masahol pa siya kay Butch, dahil palagiang kay Hermie lang ito habang siya’y kung kani-kanino nagpapagalaw. Minsan, may nahanting siyang danser kuno na pumayag nang hiningan niya ng kuwarenta.
Nagpayari rin si Tom kay Hermie dahil inirekomenda siya ni Butch. Sinundo siya ng sitak na kulay-blu na minamaneho ng isang gurang na drayber. Nasa likod na si Hermie. Tumuloy sila sa Tertin Abenyu, diretso sa isang bodega ng malaking printing press. Sa loob, tahimik lang silang naghubad at saka tahimik ding nagsiping. Pagkatapos, itinanong ni Hermie kung matagal na silang magkaibigan ni Butch, bago siya binayaran ng sapuwe.
Isang araw na nagka-tes sina Tom sa Pilipino, 1979 ang isinulat niyang petsa. Itinama pa siya ng katabi niya, 1980 na umano. Ang obserbasyon kasi niya, ambilis lumipas ng araw, “parang pera, ‘pag ginastos mo.”
Minsan, nasubukan din niyang maging sabdyek, nang makilala niya si Bert, bisor sa C.O.D., at “tipong pagkakaguluhan nung tsikas.” Naengganyo siya dahil magbabayad daw ng siyento. Dinala si Tom sa haybol ni Bert sa Yale. Doon niya nalaman na may asawa na pala ito pero nagbabakasyon lang sa probinsiya. Ipinasubo sa kanya ang utin, pinadilaan, hanggang labasan ang lalaki at gumuhit sa lalamunan ni Tom ang lagkit. Naisip ni Tom na kulang ang siyento sa ganoong uri ng trabaho.
Ayaw ni Tom sa Amerikano, lalo na matapos siyang makatikim minsan. Nakasalubong niya lang sa Bangketa, at hiningan niya ng ten dalars. Nang tumawad ng five, pumayag na rin siya. Sa maliit na trak siya tinira, hindi na siya pumalag nang halikan siya sa bibig. Hindi nagtagal, naglabas ng bote ng beybi oyl, at pinahiran siya sa puwit. Noon unang inuring si Tom, kung kailan naramdaman niya talaga ang sakit na para siyang “pusang ginising, tinapakan sa buntot, pinaglaru-laruan.” Pagkatapos noon, nanghina ang tuhod ni Tom at nanginginig pa ang boses nang itanong ang pangalan ng Amerikano na nagpakilalang Ken. Ang totoo, noon lang siya nakahawak ng dalar sa tanang buhay niya.
Isang araw naman, napik-ap siya ng limang kets, kombo raw, at hindi mga bakla, nagtitrip lang. Nangakong babayaran siya ng tig-sisingkuwenta kaya pumayag si Tom kahit nang makita niyang durog ang mga ito. Pinahitit din siya pero hindi siya tinamaan. Tumuloy sila sa isang beykeri sa EDSA at sa itaas noon sila naghubad, saka siya pinagsalsal. Pagkatapos niyang labasan, pinilahan siya para magpasuso ng utin. Nagpaputok sa bunganga niya ang tatlo, habang pinatuwad naman siya sa kama ng dalawa. Pagkatapos noon, pinagapang siya sa sahig, saka isa-isa na namang nagpasuso ng utin ang mga lalaki. Dumurog ulit ang mga lalaki at noon na naduwal si Tom. Pinaalis na siya ng isa matapos ibigay ang kaniyang dos siyentos singkuwenta habang pinagkakamayan pa siya’t pinaghihimas sa ulo na para bang matagal na silang magkakaibigan. Dumiretso tsibug sa Pas Puds si Tom, lahat ng masarap, at nagpabalot pa siya, pero nang pauwi na, bigla siyang nanghinayang sa lahat ng ginastos. Hindi na siya tsumibug sa Pas Puds mula noon.
Magkukuwaresma nang dumating si Don Stewart para sa isang charismatic seminar sa Araneta. Pumunta sina Tom at Butch dahil akala nila’y kung anong hapening dahil sa dami ng tao. Nakita nila roon si Danilo Viceno na kaklase nila, nagmimiron sa takilya, taga-meyntenans pala kasi ang epa nito. Sa blitsers, nagsimulang makinig ang tatlo nang magsalita si Don Stewart tungkol sa Diyos, “ke Gad.” Nagpalakpakan at nagsigawan ang mga tao. Nakisali sa pagdadasal, pagkanta at pagtataas ng kamay ang tatlo. Nagulat na lang si Tom nang matuklasang umiiyak din siya habang inaamin sa sarili na ang sama-sama niya. Naisip niyang “dumating ang Diyos sa Cubao” at hindi na niya itinanong kung bakit.
Natapos ang pagdiriwang, nagsiuwian ang mga tao, at naiwan silang tatlo sa loob ng Araneta. Doon, sa bakal na tulay sa itaas ng gusali, inisip ni Tom ang sinabi ni Don Stewart, na “kung isusurender mo raw iyong sarili mo sa Diyos, lagi ka Niyang hahawakan do’n sa mga kamay Niya, parang me hawak na pilay na ibon, hindi ka sasaktan, hindi ka bibitawan, hindi ka gugulatin, hindi ka bibiglain.” Kinabukasan, ginulpi siya ng kuya niya dahil sa paglalayas niya sa bahay.
Isang araw, nagkita sina Tom at Amelia Contreras. Sinabi ni Tom kay Mel na nagbago na siya. Ngumiti lang ito. Noon niya hiningi ang telepown number ng babae.
Dumating ang tag-ulan matapos ang Mahal na Araw. Nasa oberpas sina Butch at Tom noon habang walang iniisip ang huli kundi si Mel, nang biglang makita nila si Hermie, nasa ibaba ng oberpas, nakatingala’t nakatingin kay Butch. Nagyaya nang sumibat si Butch pero nang nakipagsiksikan sila pababa sa hagdan, nakita nilang pasalubong sa kanila si Hermie, may baril. Nagsigawan ang mga tao. Pagkatapos, putok ng baril, at saka bumagsak si Butch sa basang simento sa putik. Nagtakbuhan ang mga tao, habang basang-basa na rin si Tom at iniisip, “Ang lakas, ang lakas nung ulan. Bagsak nang bagsak sa pusang nasagasaan, pinaliliguan, hinuhugasan iyong Cubao.”
*
Malinaw ang paghubog ni Perez ng isang uri ng naturalismo sa nobelang Cubao 1980 sa pamamagitan ng pagmamapa sa tagpuan, ang Cubao at ang 1980, kung saan kasabay na nahuhubog naman ang katauhan ni Tom bilang siyang tagahabi ng naratibo. Malinaw ang mga hakbang na isinagawa sa proseso ng pagmamapa ng lokasyon at panahon.
Una, ipinakilala ni Perez ang mga pamilyar na establisimiyento o gusali na siyang nagbigay ng pangalan sa Cubao bilang sentro ng alternatibong komersiyo noon, kung kailan lubha nang nasisiksik ang Maynila. Sa iba’t ibang bahagi ng nobela, maglalabas-pasok tayo sa mga gusali na maaaring pamilyar pa rin hanggang sa kasalukuyan: Nasyonal, Parmers, Ali, Banahaw, oberpas sa EDSA, Prodyek 4, Sampagita, Quezon, Nyu Prontyir, Nesyon, Piesta Carnaval, 3M, Rusbelt, Superstor, Tuason, Tertin Abenyu, C.O.D., Yale, Alibangbang, Cubao Tiyeter, Pas Puds, Sinema 21, YCAP, Araneta Coliseum, Christ the King sa EDSA, Imakyulet sa Lantana, Ortañez, Merkyuri Drag, Queen’s.
Wika ang isa pang pangunahing nagpatingkad sa kalikasan ng tagpuan. Walang pangingimi si Perez sa paggamit ng kolokyal na wika, sa lahat ng kahubdan at katapatan nito, upang hulihin ang kaluluwa sa likod ng pagkakabuo sa kanila. Ilan lamang sa mga lumitaw ang “epa, alaws, sward, kets, tomguts, haybol, yos-a, lonta, yagbols, dehins, isplit, bobits, goli, ema, spring tsiken, bagets, kiyeme, uring, sitak, siyota, istedi, sapuwe, diyahi, sikyo, tumoma, durog, tsikas, dyakol, hesbi, datan, at sibat” upang tukuyin ang “ama, wala, bakla, lalaki, gutom, bahay, ayos, pantalon, bayag, hindi, hiwalay, security, uminom ng alak, bawal na gamot, babae, salsal, bihis, tanda at alis” ng ating “karaniwang” pakikipag-usap sa kasalukuyan. Sa lahat ng ito, higit nating makikilala ang lokasyon ng pagkatao ni Tom: nasa-panahon-at-lunan ang wika’t pag-iisip, nasa Cubao ng 1980 ang kaniyang daigdig at paghabi ng realidad. Mapangahas ang eksperimentasyon ni Perez sa wika, na halos gahibla ang pagitan sa wika ng ituturing na pornograpiya. Subalit dahil sa masining niyang paglalapat, naibubunyag na ang libog at kabastusan sa mga salita ay nasa paggamit at pagpapakahulugan ng madlang tumatanggap.
Makikita rin sa nobela ang mga napapanahon o ang mga uso nang panahong iyon, gaya ng mga sumusunod: kru-kat, wayt saydwol, Seiko didyital, teleponong pula, Rey-Ban, Libays, medyas na adidas, Eberlasring Tril (sawnds), Don Stewart, Mirinda, Magnolia, at Sepakol. At sapagkat sentro nga ng komersiyo ang Cubao, hindi mawawala bilang palatandaan ng isang tagpuan ang halaga ng mga bagay: dos pesos na alawans, 3.85 na dyambo hatdog at sprayt.
Gayumpaman, nakasentro ang katawan bilang siyang pangunahing kalakal sa nobela. Sa bawat lalaking nagbayad kay Tom upang makipagtalik sa kaniya sa pagdaloy ng naratibo, makikita natin kung paanong tumataas ang halaga ng kaniyang katawan – mula beinte sa una niyang karanasan kay Sonny na isang parlorista, kuwarenta sa isang danser kuno na nakasalubong niya sa Parmers, singkuwenta kay Hermie na siyota na ng barkada niyang si Butch, isandaan kay Bert na pamilyado’t supervisor sa COD kung kanino siya unang naging “sabdyek,” limang dolyar sa Amerikanong si Ken na unang “umuring” sa kaniya, hanggang 250 piso mula sa limang binatang kasapi ng isang kombo.
Sa bawat karanasang ito na naganap sa masikip na kuwarto sa isang parlor sa Parmers, sa isang motel, sa isang printing press, sa bahay ni Bert sa Yale, sa loob ng isang maliit na trak, sa itaas ng isang beykeri, makikita rin ang kataliwas na pagbaba ng pagpapahalaga ni Tom sa sarili. Unti-unting nagaganap dito ang isang uri ng dislokasyon sa pagkatao ni Tom – nalalansag ang kaniyang identidad, at pakiramdam niya’y may bahagi niyang naiiwan sa bawat pakikitagpo, may bahagi niyang talagang nawawala sa kaniya sa bawat pagbebenta ng sarili.
Malinaw ang mga sintomas ng dislokasyong ito, halimbawa, nang 1979 ang isinulat niya sa isang test sa Pilipino minsan at ipinaalala pa ng katabi niya na 1980 na noon. Kahit sa loob ng tahanan, kung saan, kapag gabi na’t pinagmumunian niya ang kaniyang mga karanasan at pagkamulat – kung paanong hindi na niya mababawi ang kaniyang kabataan. Paano pa siya makikipaglaro kina Kit at Popo, ang mga bata niyang kapatid, gayong alam niyang tinakasan na siya ng kawalang-malay na niyayakap pa ng mga ito?
Sa harap ng ganitong uri ng pagkabasag ng pagkatao, sinubok ni Tom na humanap ng kaligtasan, ng mga lunan para sa tinatangka niyang relokasyon ng sarili. Mahalaga ang naging papel ng kuya niya na nagsisilbing konsensiya, isang superego, upang ipaalala sa kaniya ang mga “kasalanan” at hindi dapat gawin. Naroon din si Amelia Contreras na siyang natitipuhan ni Tom at sa bandang huli, matapos niyang sabihin dito na “nagbago na” siya, ay ginantihan siya ng ngiti ng dalaga, na para kay Tom ay isa nang uri ng kaligtasan.
Walang mainam na wakas sa isang naturalistang nobela kundi trahedya. Subalit hindi trahedyang gaya ng mga pagkamulat sa sariling kahinaan na matatagpuan sa mga sinaunang dulang Griyego. Isang uri ito ng trahedya na kumikilala sa tuloy-tuloy na disintegrasyon ng pagkatao sapagkat may mga bagay na hindi niya matatakasan nang ganap, gaya ng sarili niyang kalikasan, at ang daigdig – ang lunan at panahon – na nag-ampon sa kaniya. Papatayin ni Hermie si Butch sa wakas ng nobela sapagkat iniwan ng huli ang una na matindi ang pagkahumaling sa kaniya. At si Tom, magpapatuloy ang buhay sa Cubao na nakilala niya.
How do we read a novel when it is introduced by a personal essay about the author’s prison life during martial law, and is ended by a lecture on the writing of a different book, a story collection? I assume these “bookends” were not part of Jose Y. Dalisay, Jr.’s Killing Time in a Warm Place when it was first published in 1993, and were only added in its 2006 edition. But this addition certainly recognizes the novel’s debts to national and personal history, and to the creative process, as well. How much of Noel Ilustre Bulaong, the novel’s main character, is Dalisay the Author? This much we know: they were both imprisoned when they were just eighteen (although Bulaong’s arrest, with all the action-film chase, is definitely more dramatic), and they’d both thought of writing novels, in one way or another.
*
The narrative moves from the present (Noel’s return from America to his hometown of Kangleong in the Visayas for his father’s wake) to several pasts. Those pasts were shaped initially by the young Noel’s recognition of his nation’s geography, with all its waters, both cruel and life-giving, from the typhoons and the seas that embraced the archipelago. Later he would see his father assisting Marcos on stage in one of the latter’s visits to their town. But he was still very young then for any political activism he’d eventually get himself into when he entered college in UP. As a student activist, he served in the propaganda arm, got caught, was imprisoned, and ultimately released, and was even asked later to work under the deputy minister. He was eventually sent to write in the United States, something almost unthinkable for him, only less than a decade earlier, when he was still sopping with Marxism-Leninism-Mao Tsetung Thought, singing “Internationale,” and thinking of US imperialism as in the same evil league as feudalism and bureaucrat-capitalism.
*
Was this an apologia, then?—for turning his back from the revolutionary life he once believed in, for living life in a totally different struggle (but he’d like to believe a struggle nonetheless) that his past self would renounce and label as bourgeois? A novelist’s first novel is almost always an exorcism of one’s demons, an attempt to make peace with one’s past and the choices he made, the paths he was forced to take. The novel then acts as a confessionario (why else would the novel end with Noel uttering, “Bless me, Father, for I have sinned,” asking for absolution, from his dead father, first and foremost, and also from the Father of his faith, of course) for all the deaths, all the time he had killed, not just the ones when he was in prison, but more so for selling his own words, “cheap as they were but many.”
The work’s central literary apology lies then on its choice of language, and the writing often betrays the guilt whenever it would make use of a term in the vernacular, like kuya and barilan, but would then immediately translate them to English (elder brother, gunfights). Who is this work’s imagined audience then? As a Filipino reader reading a Filipino writer writing in English, I felt somewhat betrayed. But of course, I’d realize that this is also part of the novel’s agenda, to expose Noel’s real doom: the distance he had to travel so that he could go back to his home, to the memory of his old self, and be absolved of his sins.
Tala noong Disyembre 5, 2004:
Maaaring sakit naman talaga, hindi sugat. Minsan, kahit walang nakikitang sugat, biglang may sakit na mararamdaman sa iba’t ibang bahagi ng katawan. Matapos ang unang pagbabadminton namin nina QT (limang linggo na ang nakararaan), hindi ko magamit ang kanang kamay. Ni hindi ko mahawakan ang kutsara nang hindi ako magmumukhang epileptic. Masakit. Noong nagdaang Sabado, nagpaprophylaxis kami ni Jema at sinabihan ako ng dentista na may isang ngipin na kailangang bunutin o i-root canal. “Dok, alin po’ng mas masakit?” “Siyempre, ‘yung bunot, pero ang root canal, mas masakit sa bulsa.” “Mga magkano po kaya?” Tinanong muna ang secretary, na para bang hindi niya alam kung magkano. Maraming ganitong propesyunal: nahihirapang aminin ang halaga ng serbisyo. “Mga 1,800 isang root, dok.” “O, 1,800 daw. E tatlo’ng root nitong ngipin na ‘to. So mga magkano ‘yun? Five plus.” Masakit nga. At may pahabol pa: “Pito pa rito, kailangang pastahan habang maaga.” “Magkano naman po ang pasta?” Tinanong ulit ang secretary. Maaaring abutin ng 550 bawat isa, depende sa laki ng butas. Kapag pagkakagastusan, mabilis gumana ang calculator ko sa utak. 3850. “Kailangan po bang sabay-sabay?” “Hindi naman, dapat din ‘yung kaya mo.” Hindi ko na nilinaw kung kaya ng ngipin o ng bulsa. “Dala-dalawa po muna.” At nung nakaraang Martes nga, dalawa na ang tinapalan. 700 lang naman. Hindi ko makuhang ngumiti. Minsan naman, balikat ko ang sumasakit. Parang sumasala ang pagkakahugpong ng mga buto’t hindi ko maigalaw. Naaalala ko si Symn, na noong swimming namin pagkatapos ng high school graduation ay unang-unang tumalon sa pool. Freestyle. Pag-angat ng kaliwang braso (o kanan, hindi ko na maalala), luminsad ang buto sa balikat, halos mapunit ang balat. Nasira ang dapat sana’y pagsasaya ng buong klase. Isinugod siya sa ospital (siyempre). Noon lang namin nalaman na madalas na pala iyung mangyari sa kanya at nagsimula noong bata pa. Kaya inaalalayan din niya ang sarili kahit sa pagbabasketball. Ako, hindi naman kailangang ipaospital. Tulog lang, ayos na. Pagkagising, parang nagdahilan lang ang sumasakit na balikat. Walang pilat na iniiwan ang sakit. Minsan nga, nagigising akong ni hindi naaalala na bago natulog ay masakit ang kamay o ang ngipin o ang balikat.
Mahigit isang taon matapos kong simulang upuan ang MA tesis ko, muli kong pinag-iisipan ang mga isinulat ko roon. Maaaring sakit naman talaga, hindi sugat.
Dahil isang malaking pageant din naman ang halalan, ngayon ko na ipo-post ang pictures ng kauna-unahan kong pinanood nang live na beauty pageant sa barangay level, ang Mr. & Ms. SK Teen Idol ng Barangay Krus na Ligas sa Quezon City, malapit sa UP -Diliman, noong Mayo 3, 2013. Dahil ito sa imbitasyon ng kaibigan at kasama sa Kagawaran na si Lot Francisco, na bisi-bisihan ang pinsan bilang SK kagawad. Nag-judge sina Aris at Sir Je, at nanood kami nina Allan, Vim, Tin, Jason at Joseph. Front row seats. In fairness, pinaghandaan. May computerized na scoring system courtesy of STI-Cubao. Sponsored ang formal wear ng candidates (eleksiyon nga kasi, di ba). Nagliliparan ang mga kalapati sa fantasy wear presentations. Hiyawan ang mga hakot sa likod. Best talent ang pagsasayaw sa apoy last year, at ito ulit ang best talent this year. Ang problema nga lang, sa sobrang haba ng program, inabot ng alas-dos ng madaling araw. Anyway, heto ang group pictures nila sa kanilang fantasy, sports at formal clothes. Pasensiya na kung malabo––gabi at kamera ng iPad mini lang ang ginamit ko, as usual. Hindi ko na kinunan ang mga nanalo dahil hindi naman iyon ang punto ng entry na ito.
We woke up early last April 18 in order to catch the sunrise at Phnom Bakheng, “a Hindu temple in the form of a temple mountain.” We drove for almost an hour before we had our stop at the foot of the path leading up to the temple. It was a long walk, and it was dark, and here are some of the photos I took––mostly silhouettes of surrounding trees and temples from afar.
EXCEPT FOR ITS detail shots in its OBB, Stuart Hazeldine’s Exam happens in a single room from beginning to end. Because you can always read its plot here, I’m just listing down seven random thoughts while watching the film:
*
The first to be disqualified was an Asian woman, and we were left with White, Black, Brown, Blonde, Brunette, Dark and Deaf. The naming, however, came from White, who “killed” Black in the end. Blonde was eventually hired. In a film about identity and anonymity, it questions our notions of representation and strangeness, and how a British film ultimately betrays its biases on qualifications, intelligence and survival.
*
Not what is the question, but are there any questions?
*
In the film’s alternate history, we continue to fight for a job. The world remains pragmatic, material, economic. “There is one position, and the rest is fantasy,” says White, about the work they’re all trying to get.
*
Matters of interpretation: not what was said by the Invigilator, but what was not said. The rhetoric of absence. The assumption of secrets. And yet/so: dialogue, confrontation, interrogation.
*
The prospective job is involved with the health industry. The challenges on man: sickness, death. With continued epidemic, infection, virus, the body remains most vulnerable. When the new discovery was revealed to facilitate rapid cell regeneration, the metaphysical reclaims its foundations to the physical. The problem is our own humanity.
*
To see clearly is all. The power to turn the lights on and off inside the room, however, rests on their capacity to speak and give command.
*
There’s a guard. There’s a camera. And there are rules. There is one question before you, and one answer is required. The singular, the exactitude of one, the exam.
BINUBUO NG 23 sanaysay ang aklat ng kritisismo ni Virgilio S. Almario tungkol sa nobela, ang Unang Siglo ng Nobela sa Filipinas, na malinaw na kasudlong ng mas malawak niyang proyekto na ibig maglagom sa kasaysayang-pampanitikan, na sinimulan niya sa tula (Pag-unawa sa Ating Pagtula: Pagsusuri at Kasaysayan ng Panulaang Filipino), at ayon na rin kay Almario’y ipagpapatuloy sa isa namang aklat ukol sa kasaysayan ng dula sa bansa.
Bibihira ang aklat na nakatuon lamang sa pag-aaral ng nobela sa Pilipinas. Maliban sa Nobelang Tagalog, 1905-1975 (1982) ni Soledad S. Reyes na binanggit ni Almario sa pambungad niyang sanaysay, ang Origins and Rise of the Filipino Novel: A Generic Study of the Novel Until 1940 (1983) ni Resil B. Mojares lamang ang masasabing isa pang may halagang pang-iskolar. Kaya naman pagkatapos ng halos tatlong dekada mula kina Reyes at Mojares, sadyang malaki ang pangangailangan para sa muling ebalwasyon at patuloy na pagsisiyasat sa produksiyon ng nobela sa bansa, lalo na sa harap ng mga pagbabago sa teknolohiya. Alalahaning hindi tulad ng mga anyong nauna sa nobela, tulad ng tula at dula, naging posible lamang ang nobela sa pagdating ng palimbagan. Personal kong inabangan at kinapanabikan ang pagdating ng aklat na ito ni Almario. Ang totoo, bago pa man ito lumabas sa mga bookstore, “nanghiram” na ako sa Anvil ng kopyang PDF ng aklat, sa pamamagitan ni Bb. Ani Habulan.
Kaya naman gayon na lamang ang pagkabigo ko. Umaasa ako ng isang buong pag-aaral na higit na kawangis ng ginawang pagsisiyasat ni Almario sa anyo at kasaysayan ng tula sa Taludtod at Talinghaga: Mga Sangkap ng Katutubong Pagtula (1985) at Balagtasismo versus Modernismo: Panulaang Tagalog sa Ika-20 Siglo (1984), sa halip na koleksiyon ng mga sanaysay na ang pinakamatanda’y nasulat noon pa umanong 1974 at karamiha’y nalathala na rin sa iba’t ibang publikasyon. Bagaman maganda ang pangako ng pamagat ng ilang sanaysay bilang pagkilatis sa anyo ng nobela (”Ang Nobela Bilang Mito,” “Ang Nobela Bilang Kathang Historikal”) o sa proyekto at bisa nito (”Ang Nobela Bilang Kasangkapang Pampropaganda,” “Ang Nobela Bilang Tinig ng Sambayanan”), at kahit pa nga naipauna nang pagpapalawig ang mga ito ng Bagong Formalismong Filipino–ang instrumento sa pagsusuri na nililinang ni Almario–lumilitaw na ang ilan sa mga sanaysay ay nauuwi sa pagbubuod lamang halos ng nobelang sinusuri. Dagdag pa ang nauna nang pag-amin sa pambungad na mga nobelang Tagalog na nalathala hanggang 1975 din lamang ang saklaw (tulad ng ginawa ni Reyes), sa kabila ng higit na masaklaw na pamagat ng aklat (na tiyak na iingusan ng mga manunulat mula sa rehiyon), maliban sa pagsasama ng sanaysay ukol sa The Birthing of Hannibal Valdez (1984) ni Alfrredo Navarro Salanga. At dahil may mga isinamang papel na naunang binigkas bilang panayam, tulad ng sanaysay ukol kay Liwayway Arceo na walang tahasang pagtalakay sa nobela (”Si Liwayway Arceo Bilang Kuwentista ng Bayan”), nagbabago ang wika, estilo at talisik ng pagtalakay kumpara sa ibang sanaysay na sadyang sinulat para ilathala.
Gayumpaman, mainam na ring naipakilala’t naipaliwanag naman ang halaga ng ilang akda sa pagkahubog ng kasaysayan ng nobela sa bansa–gaya ng Bulalakaw ng Pag-asa (1909) ni Ismael A. Amado dahil hindi tulad ng mga kapanahunan nitong akda, tahasan umano itong bumatikos sa Amerikanismo at kasikismo; o ng Ang Ginto sa Makiling (1947) ni Macario G. Pineda dahil sa taglay nitong “kasanayan sa makabagong taktika sa karakterisasyon, punto-de-bista, at pagbuo ng matibay na banghay” na hindi nakasalalay nang matindi sa mga “pinagtiyap ng pagkakataon,” tulad ng sasamantalahin halimbawa ng Ang Magmamani (1933) ni Teofilo E. Sauco. Dahil sa mga konkretong patunay mula sa mismong mga binabasang akda, naiiwasan ang pagiging uri ng kritikong “kaaway na lihim,” tulad ng naging taguri ni Almario mismo kay Clodualdo del Mundo dahil sa “masamang tipo ng panunuring pampanitikan” ng huli sa ginawa nitong pagbasa sa Banaag at Sikat ni Lope K. Santos na naging “deribatibo,” “wala kahit munting pagkabatid sa kasaysayan ng panitikan ng Filipinas” at “nagkukunwang eksperto sa pagbasa ng panitikan ng Filipinas.”
Sa gitna ng mga ito tumitingkad ang dalawang pinakamahabang sanaysay mula sa aklat bilang pinakamaiinam na sintesis ng posisyon ni Almario tungkol sa mungkahi niyang paraan ng pag-aaral ng ating nobela: ang “Mga Bukal at Batis ng Nobelang Tagalog: Panimulang-suri” at “Ang Nobela Bilang Pasyon at Katwiran sa Likod ng Salamin: Tatlong Pasok at Sipat sa Nobela ni Sikat.” Nilalagom ng una ang pagtataya niya sa mga impluwensiya ng ating nobela, na tinawag niyang mga bukal na katutubo, Kristiyano at realista. Mainam na naipaliwanag kung paanong ang mga itinuturing ngayong kahinaan ng mga unang nobela, tulad ng pagkakaroon ng de-kahong tagpo, ay maaaring iugat sa matandang panitikang katutubo gaya ng karagatan at bugtong. Makikita naman sa sanaysay tungkol sa Dugo sa Bukang-Liwayway (1964) ni Rogelio Sikat ang higit na masinop at higit na diskursibong panunuri ni Almario, na naglulunan sa nobela sa mga puwersang humuhubog dito at iniinugan nito: ang relasyon nito sa manunulat, sa espasyo ng realidad na “sinasalamin” ng akda, at sa kasaysayan mismo ng nobela, lalo pa sa kontexto ng produksiyong materyal ng popular na magasing tulad ng Liwayway. Kung naisagawa ang ganitong talisik at sinsin sa lahat ng nobelang tinalakay, mas malaki sana ang naiambag ng aklat hindi lamang sa paghubog ng kasaysayang pampanitikan, kundi sa paglalatag ng mismong pamamaraan sa pagsusuri.
Mahalaga ang huling seksiyon ng pangwakas na sanaysay ni Almario (”Ang Nobela sa Supot ng Tinapay”) ukol sa pagtataya niya sa mambabasang Pinoy, lalo pa’t kumpara sa ibang anyong pampanitikan, humihingi ang nobela ng mahaba-habang panahong gugugulin sa pagbabasa. Sistemiko nga ang problema. At damang-dama ko ito: Bawat semestre’y pinoproblema ko ang paghikayat sa mga mag-aaral na magbasa ng panitikang Filipino. Malamang na ipabasa ko sa mga papasok sa klase ko ngayong darating na linggo ang huling apat na pahina ng aklat na ito ni Almario (”Nasaan ang Mambabasang Pinoy?”), at hayaan silang mag-isip at magtaya at magpasya sa kinabukasan ng nobela sa kamay ng gaya nilang mambabasa.
* * *
Samantala’y narito ang listahan ng 73 nobelang nabanggit ni Almario sa aklat, sa iba’t ibang dahilan at tindi, at nakasaayos ngayon batay sa taon ng unang paglilimbag. (Salin ng akdang banyaga ang may *, at may + naman ang panimulang listahan ng mga nobelang inirerekomenda ni Almario upang ipabasa sa mataas na paaralan.)
(Bagaman 2005 inilathala bilang aklat ang Ang Mundong Ito ay Lupa, naiserye ito sa Liwayway noon pang dekada 90 at isa sa mga nasubaybayan ko noong panahong nakikibasa pa kami nito mula sa kopya ni Na Lina na kapatid ni Tita Lorna na napangasawa naman ng tito ko.)
Narito naman ang mga akdang banyaga na nabanggit ni Almario na impluwensiyal sa pagsulat ng ilan sa mga nobelistang nabanggit sa itaas.
Nitong nagdaang Miyerkules (Mayo 15), pumunta kaming magkakaibigan sa Kagawaran sa Lucban, Quezon sa paanyaya ni Tin Romero para saksihan ang Pahiyas, ang pista ng pagdiriwang para kay San Isidro San Labrador. Umalis kami nang ala-una nang madaling araw sa Quezon City at nakarating kami sa Lucban nang pasado alas-kuwatro ng umaga. Ito ang unang pagkakataon na nakadalo ako ng Pahiyas, at nakita ko na rin sa wakas ang inaanak kong si Esperanza, anak ni kumpareng Joey delos Reyes na kaibigang manunulat na nakatira sa Lucban. Matindi ang kompetisyon ng mga kalahok. Alam mong pinaghandaan ng buong bayan. Narito ang ilan sa mga kinunan ko ng larawan sa paglilibot-libot sa mga lansangan ng bayan ng Lucban:
Bukas ko ipo-post ang larawan mula sa parada noong hapon ng Pista.
Alas-tres n.h. nang sinimulan ang Parada ng Pahiyas sa Lucban, Quezon. Pumuwesto na ako sa Daang Rada, malapit sa Kalyeng Mabini na siyang kinatitirikan ng bahay ng angkan nina Tin, ang kaguro’t kaibigan sa Kagawaran na nag-imbita sa amin. Nagsimula ang parada sa mga kalahok sa Parikitan, pagkatapos ay sumunod ang parada ng pansit, kalabaw, kabayo, at saka nagwakas sa mga Higantes na nagtampok kina Manny Pacquiao, Superman at iba pang tauhan ng kamalayang popular. Nasa ibaba ang ilang larawan na kinunan ko mula sa parada.
MALINAW NA HINDI lang tungkol sa nobela ang aklat ng mga sanaysay ni Soledad S. Reyes na From Darna to ZsaZsa Zaturnnah: Desire and Fantasy (2009), pero dahil tatlo sa pitong sanaysay ang tuwirang tumatalakay sa nobela (“Readers and Viewers and the League of Extraordinary Creators,” “From Manila to New York: Literature and Colonialism” at “The Tagalog Novel in the Twentieth Century”) samantalang may pahaging din sa nobela ang apat na iba pa, at hindi maitatangging isa si Reyes sa mga awtoridad sa nobela sa Pilipinas, kaya’t titingnan ko ngayon kung paano niya tinalakay ang nobela.
Mahalaga ang ambag ni Reyes sa “pagseryoso” ng akademya sa kulturang popular sa bansa. Ilan na ring aklat na sinulat o pinamatnugutan niya ang naggiit ng pangangailangan para sa reebalwasyon ng mga kinasanayan nating pagsipat sa textong popular bilang “bakya.” Dahil sa kaniya kaya naipakilala sa kamalayan ng mga guro at kritiko ng panitikan ang halaga ng pagbabalik sa mga popular na magasin, tulad ng Liwayway, Aliwan, Bulaklak at Ilang-Ilang, kung saan nagpalathala ang mga nobelistang minahal noon ng mga mambabasa, at personal kong natuklasan bilang “mahuhusay nga palang” manunulat, tulad nina Macario Pineda at Rosario de Guzman Lingat. Si Reyes ang nagpasimuno sa muling paglalathala ng mga nobela ng mga gaya nina Pineda at Lingat bilang aklat para sa mga mag-aaral ng kasalukuyang henerasyon. Naging paksa ng MA tesis ni Reyes sa Ateneo si Pineda (“Theme and Technique in the Fiction of Macario Pineda”), at ginawan naman niya ng isang buong pag-aaral si Lingat na nalathala bilang Rosario de Guzman Lingat, 1924-1997: The Burden of Self and History (2003).
Isa lamang ang hindi pa lubusang maisulong kahit ng pamagat ng pinakabago niyang aklat: na tuluyang mawala ang hati sa pagitan ng panitikan at kulturang popular, na ang itinuturing na “panitikan” ay maging “popular” din, gaya ng kaso noon ng mga bugtong at sawikain, ng pasyon, ng mga nalathalang awit at korido.
Magtutuon ako ngayon sa ambag ng aklat sa pag-aaral sa nobelang Filipino. Sa isang bahagi ng “Readers and Viewers and the League of Extraordinary Creators,” tinalakay ni Reyes ang relasyon ng nobelang popular sa pelikula. Binanggit niya ang ilan sa mga nobelang naging matatagumpay na pelikula noong dekada 30: Gamu-gamong Naging Lawin ni Teodoro Virey, Batang Tulisan ni Gregorio Coching, Punyal na Ginto ni Antonio Sempio, Ang Magmamani ni Teofilo Sauco, Mga Sugat ng Puso ni Jose Esperanza Cruz, at Nabasag ang Banga ni Remigio Mat. Castro. Naging pinakapopular umano ang nobelistang si Fausto Galauran na nakapagsulat nang mahigit 50 nobela sa loob ng limang dekada, at naisalin sa pelikula ang marami sa mga ito, tulad ng Ang Monghita, Madam X, Sino ang Maysala?, Hatol ng Langit, at Ako ang Maysala.
Kinilala pa ni Reyes ang ilang nobelistang naisalin ang mga akda sa pelikula, tulad nina Nemesio Caravana (Prinsesang Kalapati, Ang Banga ni Zimadar, Prinsesa Naranja, Palasyo sa Ulap, Sarhento Salcedo), Liwayway Arceo (Lumapit, Lumayo ang Umaga), Mars Ravelo (Trudis Liit), Benjamin Pascual (Kumusta si Peter?, May Lalaki sa Ilalim ng Kama Ko), Edgardo M. Reyes (Sa Mga Kuko ng Liwanag, Sa Kagubatan ng Lunsod, Mga Uod at Rosas, Laro sa Baga), Efren Abueg (Miss Dulce Amor: Ina, Mister Mo, Lover Boy Ko), at Lualhati Bautista (Dekada ’70). At kagaya ng halos hindi maiiwasan, kinilala niya ang dalawang nobela ni Rizal bilang pinakamahahalagang nobelang naisalin sa pelikula.
Mahalaga ang argumento ng sanaysay ukol sa iisang katangian ng mga pelikula at nobelang tradisyonal na anti-realista at anti-modernista: pangunahin ang elemento ng banghay kaysa tauhan, diyakroniko ang galaw at hindi sinkroniko, at sinasabi ang mga pangyayari sa halip na ipakita.
Isinusulong naman ng “From Manila to New York: Literature and Colonialism” ang muling problematisasyon ng relasyon ng wika, partikular ng Ingles, sa paghubog ng pambansang panitikan, sa pamamagitan ng pagsusuri sa ilang kontemporanyong texto na sinulat ng mga Filipino-Amerikano, at kung paanong problematiko rin ang mismong bansag (label) na ito sa kanilang identidad.
Kinilala ng sanaysay na hindi neutral ang wika, at humuhubog ito ng matinding pagmamalay sa tiyak na uri ng mambabasa, at sa kaso ng Ingles, ibig sabihi’y iyong mga aral na Filipino, at ibang-iba sa tipikal na mga mambabasa ng Liwayway at Bulaklak, na umaabot sa daang libo, kompara sa mga mambabasa ng aklat nina Joaquin, Santos at Gonzalez, na karamiha’y mag-aaral nga sa kolehiyo. Dahil dito, nagkaroon ng direksiyong palabas ang pagkahubog ng nobela sa Ingles; hindi na lamang basta Filipino kundi nakamata sa panitikang pandaigdig. Anong uri ng negosasyon ang ginawa ng panulat ng gaya ni Jessica Hagedorn sa pagitan ng dalawang nasyong nag(ka)kanlong sa kanya? Sinipat ni Reyes kung paanong hindi pa rin nakawala si Hagedorn sa representasyon ng gitnang-uri, na siyang nauna nang ininugan ng nakararami sa mga nobelang Filipino sa Ingles. O sa pagnanasa’t kabiguan ng “American dream,” gaya ng makikita naman sa nobelang Umbrella Country (1999) ni Bino Realuyo.
Nakabatay naman ang pangwakas na sanaysay sa aklat, ang “The Tagalog Novel in the Twentieth Century,” sa unang aklat ni Reyes na Ang Nobelang Tagalog, 1905-1975: Tradisyon at Modernismo (1982), bagaman may ilan siyang dagdag na tala, lalo na ukol sa nangyari sa nobelang Tagalog hanggang 1998. Isang komprehensibong lagom ito ng pinagdaanan ng nobelang Tagalog na siyempre pa’y sumuysoy mula sa Nena at Neneng, hanggang sa dominasyon ng mga magasin simula sa pagdating ng Liwayway noong 1922, at nagwakas sa pagbanggit sa mga nobela nina Jose Rey Munsayac at Jun Cruz Reyes na nagwagi ng Centennial Literary Prize noong 1998 (kung saan isa sa mga hurado si Soledad Reyes), at kung paanong gumagamit ng kinasanayan nang realismo ang una samantalang nililinang naman ang magic realism sa nobela ng huli.
Hindi matatawaran ang ambag ni Reyes sa pag-aaral ng nobelang Filipino pero malinaw ding sintomas ang ito ng hindi umuusad na pagsusuri ng nobela sa Pilipinas: sa pangkalahatan ay nasa antas na descriptive pa rin at diakroniko. Kailangan na ng iba pang pagbasa sa mga nobelang Filipino nang hindi kinakailangang isantabi o talikuran ang mga nasabi na ni Reyes.
* * *
Samantala’y narito ang kumpletong listahan ng mga nobelang Filipino na nabanggit ni Reyes sa aklat, ayon sa taon ng unang paglalathala.
[Sa pagkakaalam ko'y nobelang komiks ang Trudis Liit ni Mars Ravelo, kaya hindi ko alam kung pagkaligta ito sa panig ni Reyes (na maaaring nangyari, kung pagbabatayan ang pabago-bago halimbawang taon ng paglalathala ng ilang nobelang binanggit sa aklat) nang sa pagtalakay sa nobela niya ito binanggit, sa halip na noong tinatalakay niya ang komiks. Pero dahil hindi ko pa natitiyak ito, kaya inilalagay ko na rin muna rito. Samantala, hindi ko naman makita sa kasalukuyan ang petsa ng paglalathala ng mga may markang (nd).]
Narito naman ang mga akdang banyaga na kinikilala ni Reyes bilang impluwensiya ng mga nobelistang Filipino, lalo na iyong mga nagsulat sa Tagalog:
The tragedy of lost opportunities is what makes most stories sad; but being unaware of this tragedy is what makes them effectively poignant. And poignant was the life of Leopold Gursky, who unknowingly was robbed authorship of a novel called The History of Love; he entrusted it to a friend and was betrayed without him ever knowing. Further he was estranged from his own son who grew up to be a famous writer and died searching for his father–something our old guy was also not fully allowed by the fates to know.
Needless to say, Gursky grew old living alone, and prepared himself to die alone. In his wallet was an index card that says: MY NAME IS LEO GURSKY I HAVE NO FAMILY PLEASE CALL PINELAWN CEMETERY I HAVE A PLOT THERE IN THE JEWISH PART THANK YOU FOR YOUR CONSIDERATION. The thing is that, “He learned to live with the truth. Not to accept it, but to live with it. It was like living with an elephant. His room was tiny, and every morning he had to squeeze around the truth just to get to the bathroom. To reach the armoire to get a pair of underpants he had to crawl under the truth, praying it wouldn’t choose that moment to sit on his face. At night, when he closed his eyes, he felt it looming above him.”
**
Krauss balanced the heavy drama in Gursky’s life with the charming innocence with which fourteen-year-old Alma Singer, named after the beloved in Gursky’s novel, tried to search for the author of the novel that his father gave her mother as a gift. The excerpted chapters (“The Age of Glass,” “The Birth of Feeling,” “The Age of String”) from Gurksky’s novel are equally delightful, almost poetic, reminiscent of Italo Calvino’s Invisible Cities in their mythic texture.
**
Of course Leo loved to read, as did Alma. He devoured Anna Karenina, Ulysses, the works. Meanwhile, the young girl’s hero was Antoine de Saint-Exupery (whose The Little Prince was read to her by her father when she was six). Leo’s son, who pretended to be his own character in able to search clues for the whereabouts of his father, wrote to Alma’s mother: “You also asked what I do. I read. This morning I finished The Street of Crocodiles for the third time. I found it almost unbearably beautiful.” One time, Alma caught her mother reading Cervantes, “the most famous Spanish writer,” her mother claimed. These are people whose lives are somewhat occupied by literary works, lives in which literature still has some power.
**
A little mention of the Philippines, through Alma: “Henry Lavender… told us about his collection of seashells, many of which he’d dove for himself on trips to the Philippines.” I would not even go to issues of legality; it was fiction, obviously, and worse crimes happen everyday. But moments like this, no matter how brief, or precisely because they were brief, reveal so much of how a nation is commonly condensedly perceived from the outside. This one: apparently driven by a vision of the country as of tourists, some place to go to when you need to collect things.
The sixth volume of Likhaan: The Journal of Philippine Contemporary Literature, published by UP Institute of Creative Writing last December 2012 and edited by poet Gemino H. Abad, included seven of my poems (click on the title in order to read each poem):
Sir Jimmy Abad’s introduction to the anthology says: “For all the works wrought from Filipino, I relied on our reviewers and on National Artist for Literature Virgilio S. Almario. There were fifty-one poetry collections; of these, four were among seven finalists in our reviewers’ list. The poems by Enrique Villasis, Charles Bonoan Tuvilla, Edgar Calabia Samar, and Michael M. Coroza ably represent, says Almario, the most recent thematic pursuits and the corresponding experimental poetic expressions in Filipino. The poets invariably display a high degree of mastery of modern Filipino, even while using the traditional tugma’t sukat or carving new forms in free verse, and disciplining the language according to their various chosen ideological missions.“
You may access the PDF of the whole issue here.
Cagabi,i, nang naquiquinig aco nang taimtim sa compisal nang isang indio, isang bagontao na babagong binyagan at pinangalanang Raimundo—isang dating alipin, acalain mo, at sa lacqui nang catouaan sa cañiang paglaya sa dating amo,i, ibig sumabac sa compisalan cahit na cacocompisal lamang niya nang omaga ring yaon—at sapagca,t, aayau co namang isipin niyang aco,i, napapagod na paglingcoran siyang sa ngalan ng Panginoon Nating Nagpacasakit para sa ating manga casalanan—cahit ang totoo,i, pagal na pagal na nga aco sa dami ba naman nang aquing bininyagan kahapon nang maghapon, umabot nang apatnapo,t, isa—ay di hinarap co nga siya at tinanong cung ano caiang manga bago niang casalanan na nagawa simula nang holi siyang macapangumpisal—na gaya nang sinabi co,i, di baga nga,t, noon lamang ding arau na iyon—at halos maloha-loha ang indiong ire sa taimtim na pagsisisi sa caniyang casalanan na kung bakit umano sa kabotihan nang Dios Ama sa Langit ay nagawa niya itong pagtacsilan at ipagcanolo agad—at dahil pa man din umano sa mismong among nagpalaya sa cañiang pagkaalipin at nagpacilala sa cañia sa Cañiang Cadaquilaan!—pagcauica niyo,i, bomonghalit na nga ng iyac ang caaua-aua na pandalas din ang pagcacagcag sa cañiang balat na tadtad ng galis, nana at langib—sa baraso,t, leeg, at sa dibdib, at totoo namang aco,i, cinacati sa caniang pagcacagcag subalit aayau co naman siyempre pang sansalain, ay dahil ano baga naman aco, iyong pagcacamot lamang ng acquing kapoua,i, ipagcacait co pa sa caniya samantalang naghihirap na nga ang cañiaang catauan na maticas at matipono nga,y, halos nababalot at nababacbac naman ng sugat, na hindi na nga iba sa dinaanan ng Panginoon Nating Nagpacasacit, kaya’t hinayaan ko na siya, capagcoua,i, pumikit na lamang aco,t, taimtim siyang pinacquinggan, at talagang cahanga-hanga ang lacas na ipinagkaloob sa acquin nang Cañiang Cadaquilaan sapagkat nang montic na akong macatolog ay agad din acong pinagsaolian nang malay, at hindi naman napansin iyon nang indiong si Raimundo, bagaman alam cong hindi co iyon maililihim sa Panginoon Nating Nagpacasakit, subalit alam ko ding naoonaua na ng Cañiang Cadaquilaan na ako lamang ay pagod nang talaga cagabi sa aking manga ginaua nang maghapon na para din naman sa Dios Ama sa Langit—at nang magtoong moli ang acquing pansin at ibohos ang loob sa pinagsasasabi nitong indiong si Raimundo ay papara pa acong nagcamali nang pandinig dahil casabay nang pagcacagcag niya nang cañiang mga sogat ay ano itong pag-amin nang pagnanasa niya sa dating among babae na naona namang nabinyagan co na bilang Isabelita, hindi bababa sa quarenta y anyos at talagang mabilog na mabilog ang catauan, ay, na gaya nang maraming babaye sa bayang ito, at kung paano umanong naghohomindig sa kalangitan ang otin niya—napahesus ako,t, hindi na siya napigilang sambitin iyon, nanalangin na lamang ako sa Dios Ama sa Langit na houag nang bigkasin pang moli iyon ng indiong si Raimundo—subalit bago pa ako macatapos sa pananalangin ay naolit na naman niyang binigcas na tomotonghay sa kalangitan ang utin niya sa touing iniisip pa lamang niya na mahahauac niya ang kaliuang otong ni Isabelita na gaya ng paglamas at paglapirot sa bilobilong ihahanda sa pasálong bayan—noo,i, napabago na ako nang puesto nang opo at bahagyang tomichim—combakit idinadamay pa nitong indiong si Raimundo ang langit sa pagtuiric nang sa cañia!—subalit hindi pinansin nang indiong si Raimundo ang acquing pagtuichim at umaasa na lamang aco sa Cañiang Cadaquilaan na maoonauang uala pa ang catimpian ng uicang inaasahan sa isang biñagan sa indiong ito na di baga nga,t, babagong biñag pa lamang nang arao na iyon—nguni at momontikanan na akong mahulog sa quinaoopoan nang sondan pa niyang ipagtapat na pinagnanasaan din niyang sibasibin ang canang soso nang natorang Isabelita gaya nang paglimas nang bibig niya umano sa babagong biac na pagkapola-polang pacquan—at papatauarin ako nang Panginoon Nating Nagpacasacit subalit bahagyang kumislot ang sarili kong—PANGINOONG DIOS AMANG CADAQUILAAN!—pagmamayari, tila bagang naalimpongatan, at toloyang nagising na nga—at caya ngayo,i, homihingi ako nang tauad at compisal at pagtitica, gayondin para nang sa pagtolong co sa pagcamot sa catauan niong si Raimundo sa loob mismo nang compisalan caya,t, ngayon nga,i, nanlalansa aco sa caniyang manga galis at nangangati man din ang boo cong catauan.
[Nalathala ang tulang ito sa Lirang Pilak: 25 Taon ng Makatang LIRA, pat. Virgilio S. Almario (Aklat LIRA at Vibal Foundation, 2010): 66-67.]
Linangan sa Imahen, Retorika at Anyo (LIRA), in celebration of its 25th year, together with Vibal Foundation, released the organization’s fourth poetry anthology, Lirang Pilak: 25 Taon ng Makatang LIRA. It was edited by National Artist Virgilio S. Almario. The collection included three of my poems (click on the title in order to read each poem):
According to Almario, the poets were divided into three groups based on their year of membership: “Unang pangkat ang nasa unang sampung taon, 1985–1994: Rebecca T. Añonuevo, Roberto T. Añonuevo, Gerardo I. Banzon, Romulo P. Baquiran Jr., Ronaldo Carcamo, Michael M. Coroza, [at] Victor Emmanuel Carmelo D. Nadera Jr. Ikalawang pangkat ang nasa sumusunod na sampung taon, 1995–2004: Mesandel Virtusio Arguelles, Grace Bengco, Salvador Biglaen, Faye Cura, Jerry Gracio, Joselito Delos Reyes, Edgar Calabia Samar, Beverly W. Siy, Enrico C. Torralba, [at] Fr. Arnel S. Vitor. Ikatlong pangkat ang huling limang taon, 2005–2009: Giancarlo Lauro C. Abrahan V, Mariane A.R.T. Abuan, Lilia F. Antonio, Teofilo Catanyag, Maureen Gaddi dela Cruz, Fer Edilo, Rogerick Fontanilla Fernandez, Noel Fortun, Mikael Rabara Gallego, Reparado B. Galos III, Ezzard Gilbang, Philip Kimpo Jr., Claire Madarang, Francisco Arias Monteseña, Deborah Rosalind D. Nieto, Willester Robles, Romel Samson, Louie Jon A. Sanchez, Lee Sepe, Kathline Anne Sigua Tolosa, Michael Jude C. Tumamac, Charles Bonoan Tuvilla, Enqrique Villasis.”
Naging maingay ang iyong pagdating.
Pinangunahan ang prusisyon
ng mga latang hila-hila
ng mga traysikel na namamasada.
Bawat paghampas nila sa kalsada
ay waring pakikipagtagisan
sa bagsik ng sa likuran nila
ay nagsasalimbayang ungol
ng mga pulburang naghahari sa daan:
paitaas, paikot-ikot, pakungsaan-saan,
habang sila’y tinatanglawan
ng makukulay na ilaw
na marangyang sumasabog sa kalawakan.
Ngunit hindi magtatagal,
mangingilo ang mga lata
sa sarili nilang ingay;
mahihilo rin ang mga pulbura
sa kaiikot at kawalang pupuntahan;
maglalaho ang ningning ng mga ilaw
sa kapal ng karimlan;
makakikita rin ang mga tingga
ng kanilang mahihimlayan.
Sa panahon ngang iyon
kung kailan ang lahat
maliban sa hingal ng balat
ay pansamantalang mamamayapa,
saka lamang muling matutuklasan,
pula na naman ang kulay ng lupa.
At tuluyan na ngang makalilimutan
ang iyong pagdating.
[Nalathala ang tulang ito sa Heights Vol. XLVII No. 2 (1999): 60-61. Nasa ikalawang taon na ako sa kolehiyo noon. Sa pagkakaalam ko, ito ang kauna-unahan kong tula na nanalo ng anumang patimpalak. Hindi itinala sa isyu ng Heights subalit sa pagkakaalala ko'y naparangalan ako sa patimpalak ng Heights sa tula para rito.]
Kawawa ang mga batang Pilipino.
Ang laruang kilala’y oso’t kangaroo.
Bakit nga ba ‘di maaaring yakapin
ang sarili nating kalabaw o kambing?
[Nalathala ang tulang ito sa Heights Vol. XLVII No. 2 (1999): 62. Pagkatapos, napili ito upang mapasama sa antolohiyang Aklat Likhaan ng Tula at Maikling Kuwento 1999 na pinamatnugutan nina Victor Emmanuel Carmelo D. Nadera at Jun Cruz Reyes. Halos labinlimang taon na simula nang nasulat ko ang tulang ito; mayroon siyempreng stuffed toys na kalabaw, pero hindi iyon ang punto ng tula, sa palagay ko.]
The Judgment is Chart Korbjitti’s study of the complicity of communal opinion and traditional sense of normalcy in the destruction of an otherwise virtuous young man. The young man was Fak, who was rumored to take his mentally ill stepmother, Somsong, as wife after the death of his father Foo. Gossip directs the formation of extended narratives, and, interestingly, of actual lives: Fak became an alcoholic in a misguided attempt to avoid the people’s judgment. This led to his ultimate ruin.
Meanwhile the people who spread the rumors had their own lives to think about, and Fak’s scandal was only something in the periphery of their concerns, without realizing that the stories that only helped them pass time was the root of someone else’s tragedy.
~
Korbjitti exposed religion’s central role in the formation of morality and its paradoxical difficulty in maintaining such morals for its own subjects. Fak’s childhood revolved around the temple and “was filled with the smell of incense, the sound of chanting and the sight of the heavens and hells of Buddhist mythology.” He was a model boy even before he became a novice. But when he disrobed to help his father with work, the abbot reminded him that “the world of man moves between extremes … and lacks the serenity of religious life.”
Fak would miss the insinuations that “teahouse” (as brothel) and “having rice soup for lunch” (as making love) suggest; it revealed how much he misunderstood the “world of man’s” play with signifiers, which was consequently detrimental to his attempts to build true relationship with people. He trusted the headmaster of the school where he served as janitor, only to be betrayed in the end; he initially doubted the sincerity of Khai the undertaker, only to realize later that the old man was the only real friend he had. Fak tried to make work the source of his happiness, but there was an ironic commentary on his further dehumanization whenever he did.
~
There was also a critique on progress: while the village was being modernized (with the construction of road leading to the city, the arrival of electricity and various appliances with it), the people remained the same with their old beliefs and biases, except, of course, for Fak. In a narrative such as this, change seems a privilege exclusive to its hero. In the end Fak had to die, and his death only meant that he was no longer allowed knowledge of things and events in this world of man, for better or worse.
That Mojares attempts at a more encompassing history of the Filipino novel, which considers those written in English, Tagalog, Cebuano, and a few other vernaculars, is very inspiring. The amount of his bibliographic citations alone attests to the breadth and earnestness in his study.
~
The return to the folk narratives, especially the epic, as forms that preempted the novel almost inevitably made them the logical source from which novelistic impulses would generate inspiration and possibilities. The singular most effecting change in Philippine history is of course colonialism, which set the stage for the rise of literacy that coincided with the arrival of the printing press. With the cultural and economic powers that the missionaries held in our islands, the epics were conveniently replaced by the pasyon narratives. Mojares took the case of Biag ti Lam-ang to illustrate the problematics in this transition and translation of forms (oral to written, precolonial to colonial, “epos to fiction”).
~
Mojares: “The rise of the novel is tied to the development of prose as a medium, for prose encourages or makes possible the cultivation of the values formative or constitutive of the novel.” With this, Antonio de Borja’s Barlaan at Josaphat (1712), a prose work in translation, proved Tagalog’s tenacity to sustain an extended written prose. It is also contiguous with the “rise of the author”–a movement away from the imagination of the collective folk.
~
The popularity of metrical corrido and awit in the 19th century strengthened the romantic tradition, making it easier for the novel to succumb to romance despite its realist intents and projections.
~
The four anatomies of conduct Mojares considered as proto-novels, where “non-narrative purpose dominates”: Urbana at Felisa (1867; epistolario) by Fr. Modesto de Castro; Ang Bagong Robinson (1879; ejemplo) by Joaquin Tuason; La Teresa (1852; dialogo) by Fr. Antonio Ubeda; and Si Tandang Basio Macunat (1885; tratado) by Fr. Miguel Lucio y Bustamante. This determination, however, Mojares acknowledged as biased: their “imperfections” are considered only in light of the development of the novel; seeing them from a different textual tradition can definitely deliver a different understanding (e.g., the Urbana as not essentially a “narrative text” but a manual de urbanidad).
~
The Propaganda Movement’s “creation of national consciousness” ushered the early phases of writings in the realist mode: Isabelo de los Reyes’ historia and Pedro Paterno’s cuadro de costumbres, especially in the latter’s Ninay (1885), considered as the “first Filipino novel.”
~
Mojares acknowledged in Jose Rizal’s Noli Me Tangere (1887) and El Filibusterismo (1891) the rise of the Filipino novel, and Rizal as the “first great realist.”
~
Gabriel Beato Francisco is recognized as the first novelist in the vernacular with the serialization of his Cababalaghan ni P. Bravo in Ang Kapatid ng Bayan in 1899. The arrival of the 20th century with Americanization and secularization of the printing press made the increase in number of newspapers and publications possible, which in turn made the link between journalism and the novel seemed almost natural. Notables are Lope K. Santos (Banaag at Sikat, 1905) and Valeriano Hernandez Peña (Nena at Neneng, 1903), although both are seen by Mojares as limited in talent.
~
In its incipience the novel somewhat salvaged the earlier oral and textual forms from possible oblivion by integrating them in its own novelization, as seen in Patricio Mariano’s Ang Mga Anak Dalita (1911), which is part-corrido and part-tract; in Angel Magahum’s Benjamin (1907), the “first Visayan novel,” that combines the exemplum and the chronicle. This made the form largely unnamed in its early years, or was called by different names until as late as 1930. In Cebuano the preferred term now is sugilambong: “sugil” (sugilon: narrate) + “ambong” (kaamong, maambong: beauty) or “lambong” (elaborate, developed).
~
When Mojares discussed what he called as the impulses of fiction (didactic, empirical, aesthetic), he extensively looked on works by Roman Reyes (Pusong Walang Pag-ibig, 1910; Bulaklak ng Kalumpang, 1907), Rosauro Almario (Ang Mananayaw, 1910; Mga Anak-Bukid, 1911), Iñigo Ed. Regalado (Sampaguitang Walang Bango, 1918; Madaling Araw, 1909), Lope K. Santos (Banaag at Sikat, 1905; Kundangan, 1927), Francisco Laksamana (Anino ng Kahapon, 1907), Maximo B. Sevilla (Ulilang Kalapati, 1914), among others, but it was only Faustino Aguilar who merited Mojares’ admiration. He called Aguilar’s Pinaglahuan (1907) as “one of the best novels of its time,” and Nangalunod sa Katihan (1911) as Aguilar’s “best novel”: “the coolness with which its characters confront their condition mirrors the deliberation with which the author develops his material.”
~
The “decline” of the novel (meaning, its aesthetic impulse depreciation) is seen as a factor of its commercialization, wherein the novels are seen as “commodity”–as exemplified in the cases of Fausto J. Galauran (whose works, Mojares claimed, should be considered as “romances rather than novels”) and the Cebuano Sulpicio Osorio. Meanwhile Flaviano P. Boquecosa and Lazaro Francisco are seen as cases of “passionate involvement in the problems of the nation,” especially in Francisco’s, despite the commercialism that determined the large part of the literary production during his time.
~
Mojares closed his book with the Filipino novels in English, which recognizes Zoilo M. Galang’s A Child of Sorrow (1921) as seminal. He focused, however, on what he considered as “landmarks in the history of the Filipino novel,” both completed in 1940: Juan C. Laya’s His Native Soil, the first-prize winner of the Commonwealth Literary Contest, and N.V.M. Gonzalez’s The Winds of April; Mojares was particularly fond of what Gonzalez achieved in fiction. I understand for purposes of a sense of continuity, thus change, Mojares must have felt the need to end/close with novels in English alone. It would have been more representative however if he decided to juxtapose the two novels with other novels also written during the 1940 but in the Philippine vernaculars he covered (mostly Tagalog and Cebuano), even if only to avoid readings that might interpret his design as favorable to, and more hopeful of, writings in English.
Naunang natupok sa kaniya ang ating mga alaala.
Nilimot natin siya gaya ng pagsunog sa mga bagay
na atin nang iniiwan sa nakaraan. Kaya ngayon,
wala na tayong mabalikan kundi hinagpis
ng ibang diwata: Cacao, Makiling, Sinukuan.
Tumititig tayo sa pingkian at nagugulumihanan
kung bakit walang nananahang alamat
ng apoy sa sulok nitong ating dibdib at malay.
Sinong ada ang nagnakaw ng ningas kay Ladlao,
diyos natin ng araw, upang matigib itong katawan
ng init ng buhay? Mga mangingibig tayong tigib
ng pagal ang kahapon sa sumpang tag-init
at tag-ulan bawat taon. Binubuhay ng pagkakaingin
sa gubat, ano’t nagugulat pa rin tayo sa haplit-babala
ng mga bagay na likas: kay lakas ng ihip ng hangin
at baha sa pusod ng lungsod na binagyo; bitak
naman ang lupa sa bayang niyugyog ng lindol.
Namamad itong ating damdamin sa paghahalo
ng tubig, lupa at hangin, kaya itinatanong natin:
kailan naman ang pagliyab ng apoy sa dibdib?
Namaalam marahil siya noon habang ang gubat
ay naglalagablab, at abong naiwan tayong umibig
sa kaniya nang di-nararapat sapagkat karaniwan:
lumalapit pa lamang ay natutupok na ang katawan.
Kaya sinasabi natin ngayon: walang diwata ng apoy,
habang tayo’y nananaghoy sa mga biktima ng sunog
o hindi makatulog sa lamig ni Amihan kapag tag-ulan.
["Walang Diwata ng Apoy" is part of the collection "Tayong Lumalakad Nang Matulin," which won first prize in the Tula Category of the Palanca Awards in 2004. Together with its English translation by poet Marne L. Kilates, and a companion art by painter Leonardo Aguinaldo posted above, it was published in Pitik-Bulag, Letra at Liwanag: A Celebration of Contemporary Filipino Art & Poetry (Manila: Government Service Insurance Service, 2009), edited by Virgilio S. Almario, p. 128.]
